تداخلات دارویی به معنی تاثیر اثرات یک دارو با یک داروی دیگر، غذا، مواد شیمیایی و شرایط زمینه‌ای بیمار است. سالمندان، بیماران مزمن و افرادی که همزمان چند دارو را با هم مصرف می‌کنند. بیشتر در خطر تداخلات دارویی قرار دارند. بنابراین کارشناسان دارویی توصیه می‌کنند، قبل از مصرف هر داروی جدید، تغییر دوز دارو یا حتی مصرف سیگار حتما با پزشک برای تغییر دوز دارویی مشورت کنید.

«دکتر الناز ذوقی» داروساز بالینی و کارشناس اداره کل دفتر نظارت و پایش فرآورده‌های سلامت سازمان غذا و دارو در گفت‌وگو با پژوهشگر ایرنا به تشریح عوارض مختلف داروها پرداخت. مسائلی که دانستن آن برای همه مردم ضروری است و می‌تواند از خطرات جبران ناپذیر جلوگیری کند.

دکتر ذوقی گفت: تداخلات دارویی در بیمارانی که «پلی فارماسی» یعنی چند دارویی هستند بیشتر است. این افراد کسانی هستند که چند دارو را همزمان مصرف می‌کنند و توجه به عوارض تداخلات دارویی در این افراد از اهمیت بسیار بیشتری برخوردار است. از جمله داروهایی که تداخلات آنها خیلی مهم است. داروهای ضد انعقاد خون خوراکی هستند. مثل «ریواروکسابان یا آپیکسابان»، افرادی که این داروها را مصرف می‌کنند قبل از مصرف هر داروی دیگر حتما باید با پزشک یا داروساز مشورت کنند چون تداخلات این داروها خیلی زیاد است و تداخل این داروها با داروهای دیگر می‌تواند خیلی خطرناک باشد. داروهای ضدانعقاد خون، اعصاب و روان و ضد تشنج‌ بیشترین تداخل را با داروهای دیگر دارند.

وی افزود: بیمارانی که داروی ضد انعقاد خون «وارفارین» مصرف می‌کنند علاوه بر توجه به تداخلات دارویی باید به تداخل این دارو با برخی غذاها هم توجه کنند. این افراد باید غذاهایی مصرف کنند که میزان دریافت ویتامین K روزانه آن ثابت باشد. ویتامین k در سبزیجات با برگ سبز تیره وجود دارد، اگر میزان مصرف این سبزی‌ها کم یا زیاد شود و تغییر کند، اثر وارفارین هم کم یا زیاد می‌شود. شرایط زمینه‌ای بیماران هم در میزان تاثیر و عملکرد داروی وارفارین موثر است. مثلا سوء تغذیه،‌ تب، اسهال و التهاب می‌تواند اثرات وارفارین را تحت تاثیر قرار دهد و بیمار را دچار خونریزی کند یا باعث کاهش اثر داروی وارفارین شود و فرد مستعد ترمبوز یا ایجاد لخته خون در رگ بشود.

تداخلات مهم داروهای اعصاب و روان

کارشناس اداره کل دفتر نظارت و پایش فرآورده های سلامت سازمان غذا و دارو گفت: دسته دیگری از داروها که تداخلات مهمی دارند. داروهای اعصاب و روان هستند. بیماران سالمند معمولا مشکل خواب هم دارند و معمولا چند داروی خواب آور یا آرام بخش را همزمان مصرف می‌کنند. ممکن است همزمان داروی کاهش فشار خون یا کاهش قند خون را نیز استفاده کنند. اگر چند دارو که هوشیاری را مختل می‌کند، همزمان مصرف شود، ممکن است خطر سقوط یا زمین خوردن را در فرد به وجود بیاورد و در پی آن فرد دچار شکستگی یا دررفتگی استخوان بشود که به خصوص در مورد سالمندان عوارض و عواقب سنگینی برای خود فرد و اطرافیان او و نظام سلامت دارد.

وی افزود: مثلا بنزودیازپین‌ها که به عنوان خواب آور زیاد استفاده می‌شود یا داروهای گیاهی خواب آور این عوارض را دارند. علاوه بر سالمندان، ممکن است در سایر بزرگسالان هم هنگام رانندگی خطرناک باشد و به علت از دست دادن هوشیاری باعث تصادف بشود.

خطر سندروم سروتونینی در داروهای اعصاب و روان

دکتر ذوقی ادامه داد: داروهای مهارکننده سروتونین که به عنوان داروهای SSRI معروف هستند مثل فلوکستین، سرترالین، سیتالوپرام یا داروهای ضد افسردگی سه حلقه‌ای مثل نورتریپتیلین یا داروهای مهار کننده مونوآمین اکسیداز مثل فنلزین از جمله مهمترین داروهای اعصاب و روان، افسردگی و اضطراب هستند. در صورتی که این داروها همزمان مصرف شوند، موجب «سندروم سروتونینی» می‌شود. این سندورم طیفی از عوارض را مثل بی‌قراری، گیجی، تعریق، لرز، اسپاسم عضلانی یا تغییرات ناگهانی و شدید فشار خون دارد. حتی ممکن است باعث شوک در بیمار شود. بنابراین بیمارانی که داروی اعصاب و روان مصرف می‌کنند اگر با تجویز پزشک بخواهند داروی جدیدی مصرف کنند حتما باید به پزشک بگویند که چه داروهایی مصرف می‌کنند تا دچار تداخلات دارویی نشوند و هر تغییر در مصرف داروهای آنها حتما باید با مشورت پزشک باشد.

مصرف همزمان داروهای مهار کننده سروتونین مثل فلوکستین با داروهای ضد افسردگی سه حلقه‌ای موجب سندروم سروتونینی می‌شود و بی‌قراری، گیجی، تعریق، اسپاسم عضلانی، بالارفتن ناگهانی فشار خون و شوک را در پی دارد

وی گفت: دسته دیگری از داروها که تداخلات آن مهم است، داروهایی هستند که از «علف چای» به دست می‌آیند. یکسری داروهای خواب آور گیاهی وجود دارند که در آنها علف چای وجود دارد، اگر این داروها همزمان با داروهای اعصاب و روان مصرف شوند، خطر سندروم سروتونینی وجود دارد. این تصور اشتباه است که داروهای گیاهی عوارض ندارند و موجب تداخل دارویی نمی‌شوند، داروهای گیاهی مثل پرفوران، هایپران حاوی علف چای هستند. قبل از مصرف هر دارویی که حاوی علف چای باشد در صورتی که همزمان داروی دیگری مصرف می‌شود باید با پزشک مشورت شود تا تداخل ایجاد نکند. داروهای گیاهی که حاوی علف چای هستند و برای خواب آوری از آنها استفاده می شوند، نیازی به نسخه پزشک ندارند اما مصرف همزمان آنها با داروهای دیگر می‌تواند خطرناک باشد و فرد را دچار عوارض سندروم سروتونینی کند.

کارشناس داروسازی بالینی افزود: داروهای ضد بارداری نیز نباید همزمان با داروهای ضد تشنج مصرف شود، بیشتر این داروها با هم تداخل دارند و در صورت لزوم باید با مشورت پزشک باشد زیرا اثر داروی ضد تشنج تغییر می‌کند و فرد دچار تشنج می‌شود.

تداخل گریپ فروت با داروها

دکتر ذوقی گفت: گریپ فروت هم با برخی داروها تداخل دارد. گریپ فروت یا آب گریپ فروت با چند دسته از داروها تداخل ایجاد می‌کند و سطح خونی این داروها را بالا می‌برد. گریپ فروت در واقع آنزیم‌های کبدی را که این داروها را از بدن حذف می‌کند، مهار می‌کند و به این ترتیب سطح خونی دارو را بالا می‌برد. استاتین‌ها مثل آتورواستاتین که برای کاهش کلسترول خون استفاده می‌شوند از جمله این داروها هستند. مصرف گریپ فروت با آن عوارض جانبی مثل اسپاسم عضلانی ایجاد می‌کند. بنابراین مصرف گریپ فروت نیز در صورتی که فرد دارویی مصرف می‌کند باید با مشورت پزشک باشد.

وی افزود: داروهای «ایمونوساپرسیو» یا مهار کننده سیستم ایمنی مثل سیکلوسپورین هم با گریپ فروت تداخل دارند و توجه به تداخل آن بسیار مهم است. فردی که این داروها را مصرف می‌کند به هیچ وجه نباید گریپ فروت مصرف کند.

تداخلات دارویی با سیگار

کارشناس اداره کل دفتر نظارت و پایش فرآورده های سلامت سازمان غذا و دارو ادامه داد: تداخل دارویی مهم دیگری که معمولا نادیده گرفته می‌شود و به آن توجه نمی‌شود، تداخل دارو با سیگار است. سیگار کشیدن باعث القای یکسری آنزیم‌های کبدی می‌شود و سطح برخی داروها به خصوص داروهای اعصاب و روان مانند کلوزاپین یا حتی داروی وارفارین را در خون کاهش می‌دهد. به همین علت معمولا در صورتی که افراد سیگاری به این داروها نیاز داشته باشند، دوز بیشتری از دارو به آنها داده می‌شود تا علائم آنها کنترل شود.

وی گفت: اهمیت این موضوع زمانی بیشتر می‌شود که فرد سیگاری تصمیم می‌گیرد سیگار را ترک کند، اگر این کار بدون مشورت با پزشک انجام شود، فرد دچار علائم مسمومیت دارویی به علت بالا رفتن غلظت دارو در بدن می‌شود، بنابراین افراد سیگاری هنگام ترک سیگار باید به پزشک اطلاع بدهند تا دوز داروی آنها تغییر کند. همچنین در صورتی که مصرف کنندگان این داروها تصمیم بگیرند که سیگار بکشند، باز هم باید به پزشک اطلاع دهند تا دوز مصرف داروی آنها افزایش پیدا کند.

داروهایی که با الکل تداخل دارند

دکتر ذوقی افزود: مصرف الکل نیز با برخی داروها می‌تواند موجب واکنش «شبه دی سولفیرام» شود. مثلا در صورت مصرف داروی آنتی بیوتیک «مترونیدازول» با الکل مشکلات مختلفی مانند گرگرفتگی، مشکلات تنفسی، سرگیجه، تهوع، استفراغ، درد شکم یا بالارفتن تپش قلب اتفاق بیفتد.

وی به پژوهشگر ایرنا گفت: بیشترین داروهایی که موجب تداخل با داروهای دیگر می‌شوند در دسته داروهای ضدانعقاد خون، اعصاب و روان و ضد تشنج‌ها هستند.مصرف کنندگان این داروها باید بیشتر مراقب باشند. توصیه می‌شود این افراد هنگام مراجعه به پزشک داروهای قبلی خود یا لیست آنها را همراه داشته باشند. در بیمارستانها با خدمت «تلفیق دارویی» این مشکل حل شده است. داروسازان آموزش دیده و دوره دیده به بالین بیماران بستری مراجعه می‌کنند و با گرفتن شرح حال، داروهای بیمار را بررسی می‌کنند و تداخلات را به پزشک گوشزد می‌کنند، اما در سیستم سرپایی و بیمارانی که در منزل دارو مصرف می‌کنند خطر تداخلات دارویی بیشتر است.

خطر تداخلات داروهای گیاهی

کارشناس اداره کل دفتر نظارت و پایش فرآورده های سلامت سازمان غذا و دارو افزود: تصور اینکه داروهای گیاهی عارضه ندارند یا با داروهای دیگر تداخل ایجاد نمی‌کنند، درست نیست. یک مثال آن علف چای است که به آن اشاره کردم. در کل داروهای گیاهی هم مانند بقیه انواع داروها هستند و ممکن است با داروهای دیگر تداخل داشته باشد. ضمن اینکه تهیه داروهای گیاهی و گیاهان دارویی از عطاری خطرناک است و باید این اقلام را نیز از داروخانه‌های معتبر تهیه کرد. چون مواد و داروهای گیاهی تقلبی در عطاری‌ها بسیار زیاد است.

دکتر ذوقی گفت: یک مثال بارز آن داروهای لاغری است که در عطاری‌ها به فروش می‌رسد. گاهی مصرف این داروها به سرعت موجب لاغری افراد می‌شود اما دیده شده که در بسیاری از این داروها موادی شبیه «آمفتامین» که ماده اولیه تولید «شیشه» است، وجود دارد. این ماده می‌تواند باعث سکته مغزی، آسیب‌های شدید کبدی، افزایش خیلی زیاد فشار خون و عوارض بسیار خطرناک و جبران ناپذیر در افراد بشود. بنابراین به جد به مردم هشدار می‌دهیم فریب تبلیغات عوامفریبانه عطاری‌ها را نخورند و اگر به فرآورده گیاهی نیاز دارند حتما از داروخانه تهیه کنند.

کارشناس داروساز بالینی افزود: من سالها در بیمارستان به عنوان داروساز بالینی کار کرده‌ام و موارد متعددی را شاهد بودم که به خصوص زنان جوان برای لاغری از داروهای لاغری عطاری‌ها استفاده کرده بودند و به علت نارسایی شدید کلیه حتی به پیوند کلیه هم جواب ندادند و فوت شدند. موارد زیادی هم داریم که بیماران مصرف کننده وارفارین به علت مصرف خودسرانه داروهای گیاهی که از عطاری‌های تهیه کرده‌اند با خونریزی شدید ناشی از تداخل دارویی به بیمارستان مراجعه می‌کنند و در مواردی فوت می‌کنند.

تداخل داروهای ترک اعتیاد

وی ادامه داد: اعتیاد در جامعه حالت تابو دارد. بیشتر مصرف کنندگان مواد اعتیادآور این موضوع را پنهان می‌کنند. به همین علت بسیاری از معتادان با عوارض زیاد از جمله بی‌قراری شدید، برافروختگی، تپش قلب شدید یا اسپاسم عضلانی شدید به پزشک مراجعه می‌کنند. بسیاری از کادر درمان ممکن است با مشاهده این علائم دچار اشتباه شوند و در برخی موارد برای این افراد آنتی بیوتیک تجویز بشود. در صورتی که اگر شرح حال دقیق دارویی از این افراد گرفته شود و این افراد شفاف اعلام کنند که چه ماده‌ای مصرف می‌کنند، کادر درمان متوجه می‌شود که همه این علائم، عوارض قطع مصرف ماده مخدر است. بنابراین لازم است مصرف کنندگان مواد مخدر به کادر درمان اعتماد کنند و به آنها بگویند چه ماده‌ای مصرف می‌کنند. برای ترک اعتیاد نیز از روانپزشکان و مراکز مجاز و معتبر ترک اعتیاد کمک بگیرند و به صورت خودسرانه اقدام نکنند.

داروهای گیاهی نیز با سایر داروها ممکن است تداخل ایجاد کنند. مثلا داروهایی که حاوی علف چای هستند با داروهای اعصاب و روان سندروم سروتونینی ایجاد می‌کنند

دکتر ذوقی گفت: برخی مراکز ترک اعتیاد برای ترک معتادان داروی متادون تجویز می‌کنند. متادون یک داروی نگهدارنده و البته اعتیاد آور است. توجه به این نکنه مهم است که مصرف همزمان متادون با داروهای دیگر ممکن است موجب آریتمی قلب شود و ریتم منظم قلب از بین برود. به عنوان مثال مصرف همزمان متادون با آنتی بیوتیک «لووفلوکساسین» این عارضه را ایجاد می‌کند. داروی متادون یک داروی مخدر است و مصرف خودسرانه آن بدون دستور پزشک می‌تواند باعث وابستگی و اعتیاد شود. مصرف زیاد آن نیز موجب ایست قلبی و «مرگ ناگهانی» می‌شود. بنابراین پزشکان معمولا با کمترین دوز ممکن این دارو را برای ترک اعتیاد تجویز می‌کنند. متادون آنزیم‌های کبدی را هم بالا می‌برد و مصرف خودسرانه آن می‌تواند به کبد آسیب بزند. داروی ترک اعتیاد دیگری هم مثل بوپرنورفین هست که عارضه آریتمی قلب را ندارند اما در هر صورت این داروها باید با دستور پزشک مصرف شوند.

عوارض داروهای موضعی

وی افزود: داروهای موضعی که از طریق پوست جذب می‌شوند معمولا با داروهای دیگر تداخل ایجاد نمی‌کنند اما مصرف خودسرانه برخی از آنها عارضه ایجاد می‌کند. مثلا کورتیکواستروئیدهای موضعی نباید بدون تجویز پزشک مصرف شود و ترجیحا باید کورتیکواستروئیدهای ضعیف‌تر مصرف شود. داروهای موضعی انواع مختلفی دارند، می‌توانند حاوی کورتن، بی حس کننده یا ضد التهاب باشند. در بین این داروها مصرف پمادهای کورتونی توجه بیشتری لازم دارد و باید تحت نظر پزشک و به صورت محدود مصرف شوند. مصرف خودسرانه آنها می‌تواند باعث افزایش فشارخون، قند خون یا پوکی استخوان شود. برخی افراد به دنبال هر نوع سرماخوردگی از پزشک درخواست دگزامتازون می‌کنند که در موارد نابجا این دارو نیز عوارض داروهای کوروتونی را خواهد داشت.

کارشناس اداره کل دفتر نظارت و پایش فرآورده های سلامت سازمان غذا و دارو ادامه داد: متاسفانه در کشور ما به دلایل مختلف پزشکان داروهای کورتیکواسترئیدها، دگزامتازون، آنتی بیوتیک‌ها، سرم و برخی داروهای تزریقی را بیش از حد مجاز تجویز می‌کنند. برخی موارد آن به خاطر تقاضای نابجای بیمار است. این موارد نیاز القایی است و در مواردی بیمار پزشک یا داروخانه را برای تجویز یا فروش این داروها تحت فشار قرار می‌دهد.

وی گفت: بیشتر سرماخوردگی‌ها، ویروسی و خود درمان شونده هستند و با مصرف مایعات و داروهای ساده ضد تب و ضد التهاب درمان می‌شوند و نیازی به تجویز سرم یا چرک خشک کن ندارند و برای درمان آنها نیازی به داروهای کورتونی نیست. مصرف نابجای این داروها فقط باعث عوارض دارویی کوتاه مدت و بلند مدت می‌شود و فایده‌ای برای بیمار ندارد.

عوارض مکمل‌های بدنسازی

بسیاری از مکمل‌های بدنسازی نیز حاوی کورتیکواستروئید هستند و عوارض زیادی ایجاد می‌کنند. بسیاری از آنها حاوی هورمون‌های استروئیدهای آنابولیک یا همان هورمون مردانه تستسترون هستند، مصرف این مکمل‌ها می‌تواند باعث مشکلات هورمونهای جنسی و پوکی استخوان بشود. ضمن اینکه تهیه این مکمل‌ها و پودرهای پروتئین از مراکز غیر مجاز و غیر از داروخانه خطرناک است و ممکن است تقلبی یا تاریخ گذشته باشند.