بنابراین، یونسکو علاوه بر ثبت آثار ملموس، ارزشها و میراث ناملموس کشورها هم به ثبت میرساند. ایران هم به عنوان یک کشور غنی در میراث فرهنگی، علاوه بر آثاری ملموسی که در یونسکو به ثبت رسانده، تا کنون ۱۶ اثر ناملموس هم در میراث جهانی دارد. فقط تفاوت این است که این آثار به دلیل اینکه مکان دقیقی ندارند و در قالب فرهنگ هستند، ممکن است بین چند کشور مشترک باشد. یونسکو بر اساس اسنادی که کشورها ارائه میدهند، آن اثر یا به نام یک کشور که اسناد موثقتری دارد یا چند کشور با هم به ثبت میرساند. مثلا، ایران در گذشته قلمرو بزرگتری داشته و در آن قلمرو فرهنگهایی شکل گرفته، در دوران معاصر که ایران قدیم به چند کشور تبدیل شده، ممکن است میانشان فرهنگهای مشترکی پیدا شود. بنابراین بعضی از آثار ناملموس ایران با نام کشورهای همسایهاش به ثبت رسیده است. در ادامه لیست آثار ثبت شده ایران را در فهرست میراث ناملموس یونسکو میبینیم.
۱. ردیفهای موسیقی ایرانی، سال ۲۰۰۹
ردیف موسیقی ایرانی به عنوان اولین میراث ناملموس ایران در سال ۲۰۱۰ در یونسکو ثبت شد. ردیفهای موسیقی ایران را میتوان جوهره موسیقی سنتی ایران نامید که بخشی از فرهنگ ایران محسوب میشود. ردیفهای مویبقی ایرانی با انواع آلات موسیقی سنتی ایرانی نواخته میشوند.
۲. مهارتهای سنتی قالی بافی کاشان، سال ۲۰۱۰
سنت فرشبافی در کاشان به عنوان یکی از مراکز مهم فرشبافی ایران در سال ۲۰۱۰ به ثبت یونسکو رسید. بیش از دو سوم قالی بافان کاشان، زن هستند که این هنر را به دخترانشان هم آموزش میدهند. این سنت قدیمی با طرح و نقشههای اصیل از میراث ناملموس ایران محسوب میشود که همچنان میان فرهنگ ایرانی نفس میکشد. همچنین، رنگ این قالیها از مواد طبیعی مثل پوست گردو، پوست انار و برگ انگور تهیه میشود.
۳. مهارتهای قالیبافی فارس، ۲۰۱۰
منطقه دیگری که قالیهای معروفی دارد، استان فارس در جنوب ایران است. رنگهای قالیهای این منطقه هم عمدتاً طبیعی هستند: قرمز ، آبی ، قهوه ای و سفید که از مواد رنگی شامل روناس، برگ کاهو ، پوست گردو، ساقه گیلاس و پوست انار تولید میشود. زنان مسئول طراحی، انتخاب رنگ و بافت فرش هستند و صحنههایی از زندگی عشایری خود را روی فرش میآورند. جالب است بدانید این طرحها، ذهنی هستند و از قبل تهیه نشدهاند؛ بنابراین هر فرش طرح منحصر به فردی دارد و نمیتوانید یک طرح جفت میان قالیها پیدا کنید.
۴. موسیقی بخشیهای خراسان، سال ۲۰۱۰
گفته شده که نام بخشی از آنجا آمده که این گروه خاص موسیقی، معتقدند که خداوند این هنر موسیقی را به آنها بخشیده شده است. بخشیها در شمال شرق ایران عمدتا زندگی میکنند. مظمون اشعارشان عرفانی، اسلامی و حماسی است و موضوعات اساطیری، تاریخی و افسانهای هم در موسیقیشان بیان میکنند. موسیقی مقامی آنها، شامل قطعات آوازی است که به زبانهای ترکی، کردی، ترکمنی و فارسی اجرا میشود. این موسیقی تاریخ، فرهنگ، اصول اخلاقی و مذهبی را منتقل میکند و سبب میشود نقش فرهنگی بسیار عمیقی در میان ایرانیان داشته باشد. بخشیها معمولا این هنر را نسل به نسل و سینه به سینه از اساتیدشان میآموزند.
۵. آیین پهلوانی و زورخانهای، سال ۲۰۱۰
مفاهیم پهلوانی در فرهنگ ایرانیان، قدمتی چند هزار ساله دارد. همین مسئله باعث شده پهلوانی به فرهنگی جدا نشدنی از فرهنگ ایران تبدیل شود. گر چه این مفهوم از سالهای دور تا دوران معاصر تغییراتی داشته امّا آیینش در زورخانه به عنوان یک آیین کهن، همچنان پابرجا مانده. هنوز هم در شهرهای کوچک، زورخانههای محلی مشغول فعالیتند و صدای زنگ مرشدشان درون فضای زورخانه میپیچد. تمام اجزای پهلوانی و زورخانه برای خودش قاعده و قانونی دارد. معماری زورخانه، مراحل ورود پهلوان، ورزشهایی که انجام میششود و جزئیات دیگر با مفاهیم باستانی و حتی عرفانی پیوند میخورد و در نهایت به شکل یک فرهنگ درمیآید.
۶. هنر نمایشی _ آئینی تعزیه، سال ۲۰۱۰
تعزیه شکلی از تئاتر مذهبی در ایران است که قواعد مخصوص به خودش را دارد. هر اجرای تعزیه چهار عنصر دارد: شعر، موسیقی، خواندن اشعار و حرکت. برخی از اجراها تا صد نقش دارند که به شخصیتهای تاریخی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی، فراطبیعی، واقعی، خیالی و فانتزی تقسیم میشوند. اجراهای تعزیه سرشار از نمادگرایی، قوانین، رمزها و نشانههای مخصوص تعزیه است که توسط تماشاگران ایرانی قابل درک است و بدون هیچ نور و تزئینی روی صحنه اجرا می شود. بازیگران تعزیه همیشه مرد هستند، حتّی نقشهای زن توسط مردان بازی میشود و بیشتر بازیگران آماتور هستند و شغل اصلیشان بازیگری نیست و معمولا تعزیه را برای ثوابش انجام میدهند.
۷. نقالی، قصهگویی اجرایی ایرانی، سال ۲۰۱۱
هنر نقالی قدیمیتری شکل نمایش در ایران است. نقالها معمولا حافظه خوبی داشتند چون اشعار را به خاطر میسپردند و در جاهای مختلف اجرا میکردند. از مکانهایی که نقالها را میشد در آنها پیدا کرد، قهوهخانهها بودند. حضور نقالها باعث سرگرمی مردم میشد و در کنار آن با اساطیر و داستانهای ایرانی اصیل آشنا میشدند. نقالها گاهی پرده نقاشی شده هم همراه داشتند و از روی آن داستان را میگفتند.
۸. مهارتهای ساخت و کشتیرانی لنجهای ایرانی در خلیج فارس، سال ۲۰۱۱
تا به حال لنجهای جنوبی ایرانی را از نزدیک دیدهای؟ لنجهای غول پیکر چوبی که باورتان نمیشود انسانها با ظرافت آن را ساخته باشند. ایرانیان از گذشتههای دور به این لنجهای غول پیکر چوبی معروف بودند. لنجهایی که آنقدر مقاوم بودند که میگفتند گاهی عمرشان از عمر انسانها هم بیشتر است. در مطلب لنجسازی جنوبیها میتوانید بیشتر درباره این مهارت نافذ ایرانی بدانید.
عکس از عبدالحسین رضوانی
۹. آیین قالیشویان در مشهد اردهال کاشان، سال ۲۰۱۲
در مشهد اردهان امامزاده سلطان احمد (ع) قرار گرفته است که مراسم قالیشویان کاشان به مناسبت شهادت او برگزار میشود. طبق آداب رسوم خاصی در این رسم، با چوب وارد صحن امامزاده میشود و پس از سخنرانی و عزاداری، قالی را به سمت نهر آب میبرند و شستشو میدهند.
۱۰. فرهنگ تهیه و تقسیم نان لواش، سال ۲۰۱۶
نان لواش ایرانی همراه با نانهای نازک دیگر در آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ترکیه به ثبت رسیده است. این نانها همگی در زندگی روزمره و مراسم مختلف مردم نقش داشتهاند و به عنوان بخشی از فرهنگ این کشورها به ثبت رسیدهاند که عبارتند از نانهای: لواش، کاتیرما، ژوپکا و یوفکا.
۱۱. نوروز، سال ۲۰۱۶
نوروز به عنوان رسمی باستانی و فرهنگی در ایران باستان نه تنها با عنوان ایران بلکه سایر کشورهایی که همچنان در آنها نوروز برگزار میشود به ثبت رسیده است. این کشورها عبارتند از: ایران، افغانستان، هند، عراق، آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ترکیه. گرچه ممکن است در هر کدام از این کشورها که سالهاست از ایران جدا شدهاند، نوروز به صورت فرهنگ آن منطقه درآمده باشد، امّا به علت یکسان بودن اصل این رسم در تمام این کشورها، این رسم باستانی به نام همه این کشورها به ثبت رسیده است.
۱۲. هنر ساخت و نواختن کمانچه، سال ۲۰۱۷
کمانچه سازی زهی شبیه به ویولن غربی است که از هزار سال پیش در ایران وجود داشته و دانش ساخت و نواختن آن به مردم این خطه اختصاص دارد. این ساز سنتی هم به نام ایران و آذربایجان به ثبت رسیده است.
۱۳. چوگان، بازی اسبسواری همراه با موسیقی و روایتگری، سال ۲۰۱۷
قدمت بازی چوگان را دوران هخامنشیان میدانند. این بازی به بازی شاهان معروف است. سبکی از بازی همراه با راندن است که قوانین خاصی داشته. این بازی آنقدر در فرهنگ ایران نقش داشته که حتّی طرح آن را در انواع هنر و ادبیات ایران هم میبینیم.
۱۴. مهارت سنتی ساخت و نواختن دوتار، سال ۲۰۱۹
ساز دیگری که ساخت و نواختنش به نام ایران جهانی شده، دو تار است. ساز دوتار نه تنها میان بخشیها بلکه در میان اقوام دیگر ایران هم با شکل مختص به خودشان حضور پررنگ دارد و نواخته میشود. هنرمندان دوتار با این ساز اعجاب انگیز مضامین عرفانی، حماسی و اساطیری خلق میکنند.
عکس از فرهاد نظری
۱۵. هنر نگارگری، سال ۲۰۲۰
هنر نگارگری از گذشته تا کنون تغییراتی داشته. آنچه در نگارگری تاکید میشده، فضای دو بعدی آن است که بعضی آن را به عالم مثال تشبیه کردهاند. آثار نگارگری را از میراث گذشتهای برایمان به جا مانده میتوانیم بیابیم. این هنر هم مثل ند اثر دیگر که نام برده شد، علاوه بر ایران به نام کشورهای آذربایجان، ترکیه و ازبکستان هم به ثبت رسیده است.
۱۶. زیارت کلیسای سنت تادئوس (قره کلیسا)، سال ۲۰۲۰
زیارت سه روزه سالانه کلیسای سنت تادئوس (قره کلیسا) در شمال غرب ایران در ماه ژوئیه برگزار می شود. در این زیارت به دو قدیس برجسته ادای احترام میشود: سنت تادئوس (یکی از اولین حواریونی که مسیحیت را تبلیغ میکرد) و سنت سانتوخد (اولین شهید مسیحی زن). زائران این مراسم عبارتند از ارمنیان ایران، ایرانیان ارمنی مقیم ارمنستان و پیروان کلیسای حواری ارمنی. زائران قبل از عزیمت به سمت کلیسا، در تبریز جمع میشوند. آنها سالانه ۷۰۰ کیلومتر از ایروان تا صومعه را طی میکنند. این مراسم هم به نام ایران و ارمنستان در فهرست آثار ناملموس یونسکو به ثبت رسیده است.
تألیف: لست سکند
منبع: یونسکو