انسان همواره برای درک نظام حاکم بر طبیعت، تلاشی مداوم داشته است. شناخت پدیدههای آسمانی بخشی از این تلاشها به شمار میآید؛ به همین دلیل، اخترشناسی از گذشتههای دور مورد توجه قرار گرفته است. ستارهشناسان باستانی تنها چیزهایی را درک میکردند که میتوانستند با چشم غیرمسلح یا تلسکوپهای ساده ببینند؛ اما امروزه ابزار زیادی را مورد استفاده قرار میدهند تا ناشناختههای جهان را کشف کنند. تلسکوپهای عظیم با تصاویری از فضا به ستارهشناسان کمک میکنند تا درباره اجرام نسبتا نزدیک به زمین مثل خورشید، سیارات و ستارههای دنبالهدار مطالعه کنند. دانشمندان برای شناخت اجرام دورتر، از تلسکوپهای رادیویی بهره میگیرند. آنها از رایانهها نیز استفاده میکنند تا به اطلاعات مربوط دست یابند. این ابزارها در سازههایی به نام رصدخانه در اختیار ستارهشناسان و علاقهمندان به علم نجوم قرار میگیرد تا اطلاعات جدیدی را به دانش اخترشناسی اضافه کنند. در کشور ایران نیز از گذشته تا امروز رصدخانههای زیادی توسط دانشمندان و محققان بنا شده است که هر یک ویژگیها و ابزارهای مخصوصبهخود دارند؛ رصدخانههایی که از دیدنیهای ایران به شمار میروند.
رصدخانه مراغه
- آدرس: استان آذربایجان شرقی، مراغه، خیابان رصدخانه، رصدخانه مراغه (مشاهده روی نقشه)
منبع عکس: تسنیم نیوز، عکاس: ناشناس
رصدخانه مراغه یکی از مهمترین آثار تاریخی بهجای مانده از عصر ایلخانی است که به دستور هلاکوخان و با تلاشهای خواجه نصیرالدین طوسی، توسط معمار برجسته آن دوره ساخته شد. این رصدخانه که در حال حاضر تنها بخشهای اندکی از آن باقی مانده است، در سال ۶۳۸ شمسی روی یک تپه ۱۱۰ متری در نزدیکی مراغه احداث شد. مراحل ساخت رصدخانه مراغه ۱۵ سال بهطول انجامید. در این سالها خواجه نصیرالدین طوسی، کتاب زیج ایلخانی را به کمک دیگر دانشمندان تالیف کرد. رصدخانه مراغه زمانی ساخته شد که هنوز تلسکوپ و تجهیزات مدرن نجومی بهوجود نیامده بودند و ابزار نجومی این رصدخانه، حاصل تلاش دانشمندان ایرانی بود. عظمت رصدخانه مراغه بهقدری بود که آن را برای سالها بهعنوان بزرگترین رصدخانه جهان میشناختند. ساختمان اصلی رصدخانه مراغه بهصورت برجی استوانهای با قطر ۲۲ متر ساخته شده بود و ضخامت دیوارهای برج به ۸۰ سانتیمتر میرسید. در معماری داخلی این برج از قلوهسنگ و سنگهای برشخورده و گچ استفاده شده بود. در کنار ساختمان اصلی رصدخانه مراغه، دو ساختمان دیگر نیز وجود داشت که یکی بهعنوان استراحتگاه کارکنان مورد استفاده قرار میگرفت و دیگری کتابخانهای شامل ۴۰۰ هزار نسخه کتاب خطی بود. ابزارآلات و تجهیرات نجومی پیشرفتهای در این رصدخانه استفاده شده بود که از بین آنها میتوان به ذاتالربع (دیواری به شعاع ۴۳۰ سانتیمتر)، کرههای ذاتالحق، حلقه انقلابی، حلقه اعتدالی و حلقه سموت اشاره کرد.
رصدخانه کاسین
- آدرس: استان لرستان، خرمآباد، رصدخانه کاسین (مشاهده روی نقشه)
منبع عکس: پرشین هتل، عکاس: ناشناس
رصدخانه کاسین بهعنوان مدرنترین رصدخانه خاورمیانه مطرح است. این رصدخانه در ارتفاع ۱۷۰۰ متری از سطح دریا در شهر خرم آباد ایران و بر فراز قله کوه مدبه معروف به بام خرمآباد قرار دارد. رصدخانه کاسین دارای ۱۶ تلسکوپ است که درمیان آنها تلسکوپ خورشیدی کرونادو و تلسکوپ مرکزی سلسترون از اهمیت بیشتری برخوردار هستند. علاوه بر تلسکوپها، این مجموعه از سه آسماننما تشکیل میشود که یکی ثابت و دو تای دیگر متحرک هستند. این رصدخانه دارای سالن آمفی تئاتر، نمایشگاه عکس، کتابخانه و سالن رباتیک است.
رصدخانه خواجه نصیرالدین طوسی
- آدرس: استان آذربایجان شرقی، ۴۵ کیلومتری شهر تبریز، رصدخانه خواجه نصیرالدین طوسی(مشاهده روی نقشه)
منبع عکس: ایران پلتفرم، عکاس: ناشناس
رصدخانه خواجه نصیرالدین طوسی در ۴۵ کیلومتری جنوب شهر تبریز بر فراز کوه سهند قرار دارد. این رصدخانه شامل یک تلسکوپ خورشیدی انکساری است که پدیدههای خورشیدی و لکها و شرارهها را بررسی میکند. رصدخانه خواجه نصیرالدین طوسی دارای دو تلسکوپ ۴۰ و ۶۰ سانتیمتری با پانل الکترونیکی است. همچنین یک تلسکوپ فعال ۲۴ اینچی (۶۰٫۹۶ سانتیمتر) در سال ۲۰۱۶ به این مرکز اضافه شد. هرکدام از این تلسکوپها در گنبدهای جداگانهای قرار گرفتهاند؛ گنبدهایی که هریک سه طبقه دارد. از دیگر امکانات رصدخانه خواجه نصیر الدین طوس میتوان به ژنراتور ۳۲ کیلووات، ژنراتور پنج کیلووات و ساختمان پژوهشگران اشاره کرد. خواجه نصیرالدین طوسی در حال حاضر بزرگترین رصدخانه فعال کشور است.
رصدخانه ابوریحان بیرونی
- آدرس: استان فارس، شیراز، چوگیها، رصدخانه ابوریحان بیرونی (مشاهده روی نقشه)
منبع عکس: دیدهبان علم ایران، عکاس: ناشناس
رصدخانه ابوریحان بیرونی در شمال شهر شیراز قرار دارد. این رصدخانه متعلق به دانشگاه شیراز است و تلسکوپ انعکاسی به قطر ۵۱ سانتیمتر دارد. رصدخانه ابوریحان بیرونی همچنین مجهز به دستگاه نورسنج و کامپیوتر است. رصدخانه ابوریحان بیرونی در سال ۱۳۵۵ شمسی افتتاح شد و دومین رصدخانه بزرگ کشور پس از مراغه به شمار میرود. این رصدخانه در میان رصدخانههای فعال کشور، جایگاه ویژهای را در زمینه تحقیقات نجومی بهخود اختصاص داده است. از اهداف این مرکز باید به انجام رصدهای حرفهای نجوم، آموزش دانشجویان و ترویج علم نجوم اشاره کرد.
رصدخانه دانشگاه کاشان
- آدرس: استان اصفهان، کاشان، نیاسر، رصدخانه دانشگاه کاشان (مشاهده روی نقشه)
منبع عکس: uko.kashanu.ac، عکاس:ناشناس
رصدخانه دانشگاه کاشان در ارتفاعات شهر نیاسر قرار دارد. کلنگ احداث این رصدخانه در سال ۱۳۷۹ شمسی، برزمین زده شد. این مراسم، همزمان با بزرگداشت غیاث الدین کاشانی برگزار شد که یکی از اخترشناس برجسته ایران است. در سال ۱۳۸۵ بخش رصدخانه با زیربنای حدود ۱۵۰ متر مربع و فضایی حدود سه هزار متر مربع که شامل پارکینگ و فضای سبز است، بهعنوان فاز اول مجموعه راهاندازی شد. رصدخانه دانشگاه کاشان بهلحاظ آموزشی و پژوهشی جزو رصدخانههای مهم کشور محسوب میشود؛ زیرا به انواع تلسکوپها مجهز است و از نظر مکان جغرافیایی در موقعیت بسیار خوبی قرار دارد. در حال حاضر، ابزارهای اپتیکی و دستگاههای تصویربرداری مهمترین ابزارهای این رصدخانه را تشکیل میدهند. گنبد تمام اتوماتیک رصدخانه دانشگاه کاشان با قطر ۴٫۵ متر بهصورت دوجداره ساخته شده است که تلسکوپ اصلی، داخل آن قرار دارد. تلسکوپ ۱۶ اینچی (۴۰٫۶۴ سانتیمتر) درون گنبد یکی از فعالترین تلسکوپهای ایران به شمار میرود. ۶ دستگاه تلسکوپ در اندازه های گوناگون و چهار دستگاه دوربین دوچشمی بزرگ از دیگر ابزارهای اپتیکی رصدخانه دانشگاه کاشان هستند. در این رصدخانه، یک دستگاه دوربین CCD، یک دستگاه ویدئو CCD و یک دوربین عکاسی دیجیتال با قابلیت تصویربرداری نجومی وجود دارد. از دیگر امکانات این مرکز میتوان به دستگاه آسماننمای آموزشی، مجموعهای از کتابها و فیلمهای نجوم مقدماتی، نجوم حرفهای و نجوم قدیم اشاره کرد.
رصدخانه و آسماننمای دانشگاه بیرجند
- آدرس: استان خراسان جنوبی، بیرجند، رصدخانه دکتر مجتهدی دانشگاه بیرجند (مشاهده روی نقشه)
منبع عکس: birjand.ac، عکاس: ناشناس
رصدخانه دکتر مجتهدی گروه فیزیک دانشگاه بیرجند در سال ۱۳۸۸ شمسی در طول مراسمی با حضور استاندار محترم خراسان جنوبی، ریاست و معاونت محترم دانشگاه علوم و گروهی از فرهیختگان شهر افتتاح شد. رصدخانه دکتر مجتهدی در دومین قله مرتفع منطقه، در فاصله ۵۵ کیلومتری مرکز استان بیرجند و ۱۰ کیلومتری شهر مود و پنج کیلومتری روستای کاهی قرار دارد. ساختمان رصدخانه با زیر بنای ۵۰۰ متر مربع شامل اتاق کنفرانس، اتاقهای اداری، آسمان نما، دو واحد سوئیت مسکونی جهت اسکان محققان و پارکینگ است. از دیگر ابزارهای رصدخانه دکتر مجتهدی میتوان به تلسکوپ چهار اینچی (۱۰٫۱۶ سانتیمتر)، تلسکوپ هشت اینچ (۲۰٫۳۲ سانتیمتر) دابستونی و تلسکوپ ۱۰ اینچ (۲۵٫۴ سانتیمتر) دابستونی، تلسکوپ خورشیدی ۴۰ میلیمتری کرونادو و آسماننما اشاره کرد. گنبد اصلی و اتاقک ۴٫۵ متری آلومنیومی رصدخانه دارای تلسکوپ چهار اینچی (۱۰٫۱۶ سانتیمتر) سلسترون هستند. دور بودن از شهرها و آبادیهای اطراف، آسمان کویری و پرستاره با درصد بخار کم، رصدخانه دکتر مجتهدی را تبدیل به مکانی مناسب برای انجام پژوهشهای نجومی کردهاند؛ بهطوری که این رصدخانه یکی از چهار نامزد احداث رصدخانه ملی ایران بهشمار میرفت.
رصدخانه ابن صلاح همدانی
- آدرس: استان همدان، همدان، پارک حاج عنایت (مشاهده روی نقشه)
منبع عکس:مهر نیوز، عکاس:ناشناس
رصدخانه ابن صلاح همدانی بر فراز تپه حاج عنایت در شمال شرقی شهر همدان قرار دارد. این رصدخانه توسط شهرداری همدان در سال ۱۳۸۲ شمسی راهاندازی شده است و توسط معاونت فرهنگی و اجتماعی شهرداری همدان اداره میشود. رصدخانه ابن صلاح همدانی مجهز به دو گنبد آسماننما با تجهیزات کامل الکترونیکی پیشرفته است. گنبدها با قطر بیرونی ۶ متر و قطر داخلی ۴٫۵ متر، دو تلسکوپ ثابت و گردان را شامل میشود.
رصدخانه شهرداری فسا
- آدرس: استان فارس، فسا، تپه کدیوری، رصدخانه شهرداری فسا (مشاهده روی نقشه)
منبع عکس:ایسنا، عکاس: ناشناس
رصدخانه شهرداری فسا در سال ۱۳۷۸ شمسی در سمت راست ورودی شهر فسا بر تپهای بنام کدیوری بنا شد. این رصدخانه در ابتدا دارای اتاق تلسکوپ، اتاق افلاکنما و یک تلسکوپ ۶ اینچ (۱۵٫۲۴ سانتیمتر) نیوتونی بود. مدتی بعد یکی از اهالی شهرستان با دیدن علاقه اعضای تحقیقاتی این مجموعه، یک دستگاه تلسکوپ ۱۰ اینچی (۲۰٫۳۲ سانتیمتر) و یک دستگاه عکسبرداری CCD به این مرکز اهدا کرد. سپس با افزایش تعداد محققان مرکز، شهرداری یک مجموعه علمی را شامل فیزیک و نجوم راهاندازی کرد. علاوه بر آن در سال ۱۳۸۳ یک تلسکوپ ۱۴ اینچی (۳۵٫۵۶ سانتیمتر) نیز خریداری شد. رصدخانه شهرداری فسا بهعنوان بزرگترین رصدخانه آماتوری جنوب ایران، در سال ۱۳۸۶ شمسی بهعنوان برترین گروه نجوم کشور و در سال ۱۳۸۵، ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷ بهعنوان قویترین گروه رویت هلال ماه در کشور شناخته شد. این رصدخانه همچنین در همین زمینه رکوردهای جهانی به ثبت رسانده است. رصدخانه فسا امروزه به یکی از جاذبههای گردشگری این شهر تبدیل شده است.
رصدخانه مهر بوشهر
- آدرس: استان بوشهر، بوشهر، روستای گورک سادات، رصدخانه مهر بوشهر (مشاهده روی نقشه)
منبع عکس: سپاس، عکاس: ناشناس
رصدخانه مهر بوشهر در ۳۰ کیلومتری شهر بوشهر در روستایی بنام گورک سادات واقع شده است. این رصدخانه دارای یک تلسکوپ ۱۶ اینچی (۴۰٫۶۴ سانتیمتر) است که بهوسیله آن ۱۴۵ هزار جرم آسمانی قابل رصد است. رصدخانه مهر بوشهر به بزرگترین رصدخانه دانشآموزی کشور مشهور است؛ چراکه گنبدی به قطر ۶ متر دارد. این رصدخانه در سال ۱۳۸۴ تاسیس شده است و به آموزش و پرورش تعلق دارد.
رصدخانه زعفرانیه
- آدرس: استان تهران، زعفرانیه، بوستان زعفرانیه، رصدخانه زعفرانیه (مشاهده روی نقشه)
منبع عکس: ایران پلتفرم، عکاس: ناشناس
رصدخانه زعفرانیه نخستین مرکز آموزشی نجوم در ایران است که در رده سنی کودک و نوجوان فعالیت میکند. این مرکز در سال ۱۳۶۷ فعالیت خود را آغاز کرده است. رصدخانه زعفرانیه تاکنون موفق به پرورش ستارهشناسان بسیاری شده است که در آزمونها و المپیادهای نجوم مقامهای بالایی را بهدست آوردهاند. برخی نیز فعالیت خود را بهعنوان مدرس در مراکز مشهور اخترشناسی آغاز کردهاند. احداث اولین آسمان نمای کشور، انتشار اولین تقویم نجومی، برگزاری اولین گالری تصاویر نجومی، برگزاری روز نجوم و روز فضا و ساخت اولین تلسکوپ را میتوان بهعنوان فعالیتهای مهم رصدخانه زعفرانیه نام برد.
رصدخانه و آسماننمای آلاشت
- آدرس: استان مازندران، آلاشت، رصدخانه و آسماننمای آلاشت (مشاهده روی نقشه)
عکاس: نگین توکلی
رصدخانه و آسماننمای آلاشت با نام رصدخانه آیتالله صالحی مازندرانی، تنها رصدخانه استانهای شمالی کشور است که روی یکی از تپههای سوادکوه در استان مازندران قرار دارد. این تپه حدود ۵۰ متر ارتفاع دارد و از سه طرف به پرتگاه و از طرف دیگر به دامنه کوه محصور شده است؛ به همین دلیل رفتوآمدها تنها با پای پیاده یا از طریق پلکان امکان دارد. از آنجایی که ارتفاع رصدخانه آلاشت از سطح دریا ۱,۸۱۵ متر است؛ میتوان این رصدخانه را بهعنوان بلندترین رصدخانه ایران معرفی کرد. در رصدخانه آلاشت دو دستگاه تلسکوپ ۱۴ و ۶ اینچی (۳۵٫۵۶ و ۱۵٫۲۴ سانتیمتر) زیر گنبدی به قطر چهار متر نصب شدهاند. همچنین دو تلسکوپ نیم متری دیگر نیز در این مجموعه وجود دارد. از دیگر امکانات رصد خانه آلاشت میتوان به آسماننما، ترازوی نجومی، مجموعه کامل نرمافزارها، کتاب، عکس، پوسترهای اخترشناسی، اتاق رایانه و سالن همایش اشاره کرد. از آنجایی که نور خورشید در روز مانع دیدن ستارهها است، کار رصد بیشتر در شب انجام میشود.
رصدخانه بخش فیزیک دانشگاه فردوسی مشهد
- آدرس: استان خراسان رضوی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، رصدخانه بخش فیزیک دانشگاه فردوسی مشهد (مشاهده روی نقشه)
منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان، عکاس: ناشناس
رصدخانه دانشگاه فردوسی مشهد در دهه ۴۰ شمسی توسط دکتر محمد علی سعادت بنا شد. اولین تلسکوپ این رصدخانه از نوع انکساری و با قطری حدود ۱۵ سانتی متر بر پایهای فلزی نصب شده بود. با توجه به موقعیت مکانی رصدخانه و نزدیکی آن به مرکز شهر، استفاده از تمام ابزار اپتیکی امکانپذیر نبود و بیشتر برای آموزش و آشنایی دانشجویان با مبانی نجوم یا اجرای بعضی پروژههای عکسبرداری از اجرام پرنور مانند ماه و خورشید و... بهکار میرفت. در اوایل دهه ۷۰ شمسی به همت مرحوم زنده یاد دکتر محمدتقی عدالتی، استاد نجوم دانشگاه فردوسی مشهد، دو دستگاه تلسکوپ بازتابی اشمیت کاسگرین هشت اینچ و ۱۴ اینچ (۲۰٫۳۲ و ۳۵٫۵۶ سانتیمتر) و یک دستگاه آشکارکننده CCD به تجهیزات این رصدخانه افزوده شد. اوج فعالیتهای رصدخانه دانشگاه فردوسی مشهد، در خرداد ۱۳۸۳ و همزمان با پخش زنده اینترنتی گذر زهره از مقابل خورشید است. در حال حاضر بازدیدهای عمومی مدارس، مراکز آموزشی و دانشگاهها از این رصدخانه بههمراه امکان استفاده دانشجویان و دانش آموزانی که طرحهای رصدی آنها توسط گروه فیزیک دانشگاه فردوسی به تصویب برسد، مهمترین فعالیتهای این رصدخانه را تشکیل میدهند.
رصدخانه کوثر اصفهان
- آدرس: استان اصفهان، منطقه قجاوند، رصدخانه کوثر
منبع عکس: ایران پلتفورم. عکاس: ناشناس
رصدخانه کوثر یکی از مدرنترین رصدخانههای آماتوری و حرفهای در ایران است که بهعنوان معروفترین رصدخانه ایرانی (بر اساس رتبهبندی موتورهای جستجو) در جهان شناخته میشود. این رصدخانه کنترل از راه دور، پروژه ای مشترک میان مراکز پژوهشی است. ساختمان و گنبد رصدخانه کوثر توسط مهندسان ایرانی طراحی شده است. رصدخانه کوثر بزرگترین رصدخانه ایران نیست؛ اما از لحاظ فناوریهای بهکار رفته در رتبهای بالاتر از دیگران قرار دارد. این فناوریها شامل کنترل از راه دور، پخش زنده اینترنتی و نرم افزارهای شبیهسازی است. پروژههای مشترک بینالمللی با دانشگاهها و مراکز پژوهشی، رصدخانه کوثر را به رصدگران سراسر جهان معرفی کرده است. پروژه فونیکس بهعنوان یک فناوری ایرانی، یک برنامه کنترل از راه دور است که کاربران را از طریق شبکه محلی به رصدخانه کوثر متصل میکند. یکی دیگر از دستاوردهای رصدخانه کوثر، پروژه کاوشگر ماه نام دارد که در واقع دائرهالمعارفی شامل اطلس ماه و نقشه ماه است.
رصدخانه دانشگاه زنجان
- آدرس: استان زنجان، زنجان، رصدخانه دانشگاه زنجان (مشاهده روی نقشه)
- ساعت فعالیت: چهارشنبهها ساعت دو بعدازظهر تا ۱۰ شب
منبع عکس: znu.ac، عکاس:ناشناس
طرح رصدخانه دانشگاه زنجان با مساحت ۲۶۰ متر مربع در سال ۱۳۸۱ به همت تعدادی از اساتید گروه فیزیک و همیاری مسئولان دانشگاه به تصویب رسید و در سال ۱۳۸۹ ساختمان و گنبد آن ساخته شد. ساختمان این رصدخانه دو طبقه است و بر پشتبام آن، اتاق رصد قرار دارد که گنبد ۴٫۵ متری بالای آن، از دور خودنمایی میکند. گنبد رصدخانه دانشگاه زنجان از نوع آلومینیوم کامپوزیت تک جداره است. این گنبد که در زنجان ساخته شده است، در نوع خود گنبد بزرگی به شمار میرود و از نظر مقاومت در برابر باد و دیگر عوامل جوی بسیار منحصربهفرد است. گنبد بهطور مکانیکی دارای دو حرکت افقی و عمودی است و از این طریق امکان رصد هر بخش از آسمان را به رصدکننده میدهد. تلسکوپ اصلی رصدخانه دانشگاه زنجان از نوع بازتابی ۱۶ اینچ (۴۰٫۶۴ سانتیمتر) اشمیت کاسگرین Meade با استقرار استوایی و پایه ثابت بتنی است. از دیگر تجهیزات نجومی رصدخانه میتوان به تلسکوپ نیوتونی هشت اینچی (۲۰٫۳۲ سانتیمتر) Sky Watcher، تلسکوپ بازتابی هشت اینچی اسمیت کاسگرین و دو دستگاه کامپیوتر بههمراه نرمافزارهای نجومی اشاره کرد. این رصدخانه، هر هفته چهارشنبه در صورت مساعد بودن وضعیت جوی، پذیرای علاقهمندان آسمان خواهد بود.
پرسشهای متداول
اولین رصدخانه ایران کجاست؟
رصدخانه مراغه با قدمت ۸۰۰ سال
بزرگترین رصدخانه فعال کشور کدام است؟
رصدخانه خواجه نصیرالدین طوسی در تبریز
مدرنترین رصدخانه ایران در خاورمیانه کجاست؟
رصدخانه کاسین
بزرگترین رصدخانه دانشآموزی کشور ایران کجاست؟
رصدخانه مهر بوشهر
منبع: کجارو
متن: معصومه صادقپور