به‌رغم اینکه که کشور ایران در منطقه‌ای گرم و خشک از کره زمین قرار گرفته است، رودهایی خروشان و پرصلابت، هزاران سال است که حیات این مرزوبوم را تضمین کرده‌اند؛ رودهایی که همچون رگ‌های زمین، شبکه وسیعی از آب‌های جاری را در سراسر ایران گسترانده‌اند و تنها در قبال اندکی توجه و مسئولیت‌پذیری، قادر خواهند بود تا سالیان طولانی دیگر نیز سبب رونق کشاورزی، تامین زیرساخت‌های تولید انرژی و فعالیت‌های اقتصادی و همچنین جان‌بخشی به طبیعت و محیط‌زیست شوند.
حوضه‌های آبریز متعددی در کشور ایران وجود دارند که در مناطق پست و هموار پدید آمده‌اند؛ رودهای جاری در این آبخیزها عمدتا تنها در فصل‌های خاصی پر از آب می‌شوند؛ با این‌حال، اکثر رودخانه‌های دائمی ایران از البرز یا زاگرس سرچشمه می‌گیرند و به دریای خزر، خلیج‌فارس یا دریای عمان می‌ریزند. از میان رودخانه‌های فصلی نیز گروهی به حوضه آبریزشان سرازیر و برخی دیگر پیش از رسیدن به مقصد خود، خشک می‌شوند.
مهمترین حوضه‌های آبریز ایران
- حوضه آبریز دریای کاسپین
- حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان
- حوضه آبریز فارس
- حوضه آبریز دشت کویر
- حوضه آبریز سیستان
- سایر حوضه‌های آبریز داخلی ایران
حوضه آبریز دریای خزر، یکی از اصلی‌ترین حوضه‌های آبریز در ایران و از حوضه‌های باز آبریز به شمار می‌رود؛ بدان معنی که نقطه تمرکزی خارج از خود حوضه دارد. حوضه آبریز دریای کاسپین با ۱۷۴,۶۱۸ کیلومتر مربع وسعت، علاوه بر استان‌های شمالی کشور، بخش‌هایی از خطه آذربایجان، قزوین و شمال شرق را در برمی‌گیرد. مهمترین رودخانه‌های این حوضه که از خط ساحلی خزر عبور می‌کنند و به این دریاچه می‌ریزند، شامل رود ارس، سفیدرود، رودخانه چالوس، رود هراز، رود سه هزار، رودخانه بابل، رود تالار، رودخانه گرگان، رود اترک، رود قراسو و رودخانه نکا است.
رودخانه ارس
رود ارس که در ترکی آذری از آن با عنوان «آراز» نیز یاد می‌کنند، رودی پرآب و خروشان است که سرچشمه آن، کوه‌های «بینگول» در شبه‌جزیره آناتولی ترکیه محسوب می‌شود. ارس با ۱,۰۷۲ کیلومتر طول، حتی از رود کارون، طولانی‌ترین رود داخلی ایران نیز طویل‌تر است و نقطه صفر مرزی بین ایران و کشورهای ارمنستان و آذربایجان به حساب می‌آید که مطابق با عهدنامه ترکمنچای، در اول اسفند ۱۲۰۶ تعیین شد. ارس با پیمودن ۹۵۰ کیلومتر از خاک ایران، سرانجام به دریای کاسپین می‌ریزد. این رود به دشت مغان و بخش وسیعی از مناطق شمال غربی ایران آبرسانی می‌کند.
سفیدرود
سفیدرود یا "سپیدرود" با طولی حدود ۶۰۰ تا ۷۸۰ کیلومتر، دومین رود بلند داخلی ایران پس از رود کارون محسوب می‌شود که از به هم پیوستن دو رود «شاهرود» و «قزل اوزن» در شهر منجیل شکل می‌گیرد. به همین دلیل سرچشمه این رود را می‌توان ارتفاعات سقز و دیواندره در استان کردستان توصیف کرد. سپید رود علاوه بر اینکه به قسمت وسیعی از جلگه گیلان سرسبزی می‌بخشد، به‌عنوان بزرگ‌ترین رود شمال کشور، سبب شکل‌گیری رونق اقتصادی فراوانی برای این منطقه در طول تاریخ شده است و اکنون نیز پرورش ماهی در این رود، رو به سوی توسعه دارد.
رودخانه چالوس
چالوس یکی دیگر از رودخانه‌های مهم و دائمی ایران است که با زیرحوضه‌ای به وسعت ۱,۵۵۰ کیلومتر مربع، از دامنه‌های شمالی ارتفاعات کندوان و طالقان سرچشمه می‌گیرد. رود چالوس پس از پیمایشی به طول ۷۲ کیلومتر به روستای فرج آباد در حوالی چالوس می‌رسد و از آنجا به دریای خزر منتهی می‌شود. رود چالوس در سال‌های اخیر در صنعت پرورش ماهی رودخانه‌ای اهمیت ویژه‌ای داشته است.
رود هراز
رود هراز با طول بیش از ۱۵۰ کیلومتر، از دره لار در جنوب کوه دماوند سرچشمه می‌گیرد و پیش از رسیدن به دریای خزر، بخش وسیعی از جلگه مازندران را آبیاری می‌کند. مسیر گذر رود هراز، منطقه‌ای کوهستانی است که به پدید آمدن بستری باریک برای این رود منجر شده است. همین موضوع، هراز را به زیستگاه مهم ماهی قزل‌آلا تبدیل کرده است. در محدوده ساحلی و به‌دلیل بستر آبرفتی، هراز به چند شاخه مختلف تقسیم می‌شود.
رود سه هزار
رود سه هزار جاری در دامنه‌های کوهستانی و دشت تنکابن، به چند شاخ مختلف تقسیم می‌شود که از جمله آن می‌توان به میانرود، گرمارود، مران رود و چشمه کیله اشاره کرد. جریان این زیرحوضه به پدیداری منطقه‌ای زیستی و طبیعی کم‌نظیر منجر شده است.
بابلرود
رودخانه بابل یا بابلرود یکی از بزرگ‌ترین رودهای شمال کشور است که با احتساب سرشاخه اصلی خود، ۱۰۹ کیلومتر طول دارد؛ گرچه سرچشمه اصلی بابلرود را باید سد کرج دانست؛ چراکه این رود از به‌هم پیوستن آذررود، کارسنگ رود و اسکلیم رود در این سد تشکیل می‌شود و در نهایت پس از گذر از سوادکوه شمالی، بابل و بابلسر، به دریای خزر می‌ریزد. بابلرود بستر بسیار مناسبی برای تخم‌ریزی یا پرورش انواع ماهی‌ها به‌حساب می‌آید.
رودخانه تالار
رودخانه تالار با ۱۵۰ کیلومتر درازا، از ارتفاعات سوادکوه سرچشمه می‌گیرد و با گذر از شهرهای شمالی، به دشت شیرگاه در استان مازندران آبرسانی می‌کند. این رود که در مسیر راه‌آهن سوادکوه خودنمایی می‌کند، در سال‌های اخیر به دلیل بهره‌برداری از معادن شن و ماسه، به‌صورت گل‌آلود مشاهده می‌شود.
رود تجن
تجن یکی دیگر از رودهای بلند مازندران است که وجه تسمیه آن، شدت و سرعت جریان آب است. تجن از شهر ساری در مرکز استان مازندران می‌گذرد و در طول ۱۲۰ کیلومتری که برای رسیدن به دریای خزر طی می‌کند، به نواحی اطرافش زندگی می‌بخشد. سرچشمه این رود، کوه‌های چهاردانگه، دودانگه و هزارجریب محسوب می‌شود.
رودخانه گرگان
گرگان رود که مهمترین رودخانه شرق کشور محسوب می‌شود، با جریان یافتن از ارتفاعات بجنورد مسیری در حدود ۳۰۰ کیلومتر را می‌پیماید و به ترکمن صحرا و دشت گرگان آبرسانی می‌کند. پوشش گیاهی غنی منطقه و رونق دامداری منطقه به واسطه رویش گیاهان علفی چون یونجه، مدیون جریان گرگان رود است.
اترک
اترک رودخانه‌ای به طول ۶۵۰ کیلومتر در ناحیه مرزی ایران و ترکمنستان است که از ارتفاعات هزارمسجد در خراسان سرچشمه می‌گیرد. گرچه از اترک به‌عنوان رودی خروشان و سیل‌گیر یاد می‌کنند، گاهی به‌دلیل کم‌آبی به مقصد نهایی‌اش که دماغه حسین قلی در استان مازندران است، نمی‌رسد. اترک پنجمین رود بلند ایران و طولانی‌ترین رود ترکمنستان است که به‌لحاظ طبیعی، سیاسی و اقتصادی اهمیت ویژه‌ای دارد.
رودخانه نکا
نکارود، رودخانه‌ای در مرکز شهر نکا است که با ۱۰۰ کیلومتر طول، از شاهکوه البرز در گرگان سرچشمه می‌گیرد و سرانجام به‌دریای خزر می‌ریزد. تولید سالانه ۲۴۳ تن ماهی در نکارود، این رود را به یکی از مراجع مهم اقتصادی شهر بدل ساخته است. رودخانه نکا همچنین با آبخیزی به مساحت حدود ۱,۹۲۲ کیلومتر مربع، نقش بسزایی در تولید آب آشامیدنی و کشاورزی شهرستان دارد.
حوضه آبخیز خلیج فارس و دریای عمان
حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان با مساحت ۴۲۴,۰۲۹٫۶ کیلومتر مربع، پهناورترین آبخیز ایران است که از جنوب‌غرب به جنوب‌شرق کشور گسترده شده است و استان‌های کرمانشاه، ایلام، لرستان، خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد، بوشهر و هرمزگان را در برمی‌گیرد. رشته‌کوه‌های زاگرس سرچشمه اصلی رودخانه‌هایی است که به آبخیز خلیج‌فارس و دریای عمان سرازیر می‌شوند. از مهمترین رودخانه‌های این حوضه می‌توان به اروندرود، گاماسب، کارون، جراحی، زهره، دالاکی، مند، شور، میناب، مهران و نبند اشاره کرد.
اروندرود
رود اروند یکی از استراتژیک‌ترین رودهای جهان است که از به هم پیوستن دو رودخانه پرآب دجله و فرات در ۳۷۵ کیلومتری جنوب بغداد در کشور عراق شکل می‌گیرد و سپس به رودخانه کارون ملحق می‌شود. شهرهای بندری اروندکنار، فاو بصره، خرمشهر، آبادان، خسروآباد در حاشیه این آبراه واقع شده‌اند که نقش ویژه‌ای در رونق بازرگانی منطقه داشته‌اند. پهنای رودخانه اروند بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ متر است و با طول ۲۰۰ کیلومتر، پرآب‌ترین رودی است که به خلیج‌فارس می‌ریزد.
گاماسیاب
گاماسیاب از ارتفاعات نهاوند در همدان سرچشمه می‌گیرد و به رود سیمه در استان لرستان می‌پیوندد. سپس در خوزستان به کرخه تغییر نام داده و به خلیج‌فارس می‌ریزد. متاسفانه در سال‌های اخیر به‌دلیل عدم مدیریت صحیح، کمبود نزولات آسمانی و کاشت برنج در منطقه، گاماسیاب دچار کاهش شدید آب شده است؛ تا جایی‌که در در ۱۵ شهریور ۱۴۰۰، بستر این رودخانه خالی از آب گزارش شد.
رودخانه کارون
رودخانه کارون با بیش از ۹۰۰ کیلومتر طول، بزرگ‌ترین، طولانی‌ترین و پرآب‌ترین رود داخلی ایران محسوب می‌شود و با عبور از شهرهای اهواز، شوشتر، مسجدسلیمان، خرمشهر و ایذه، به بسیاری از مناطق غرب ایران آبرسانی می‌کند. این رود قابل کشتی‌رانی است و بهترین زمان کشتی‌رانی در آن، بین آذر تا خرداد محسوب می‌شود. رود کارون علاوه بر تأمین آب آشامیدنی اهواز، در کشاورزی، تولید برق مصرفی، مکان‌های تفریحی و نیز حمل و نقل آبی کالا نقش ویژه‌ای دارد؛ با این حال سدسازی‌های بی‌رویه و برنامه‌های انتقال آب کارون به کویر مرکزی ایران، موجب شده است که این رود بزرگ نیز در بحران‌های شدید بی‌آبی قرار گیرد.
رود دز
رود دز یکی دیگر از رودهایی است که با جریان یافتن از قله‌های زردکوه، قالیکوه و اشترانکوه در رشته‌کوه زاگرس، به کارون می‌پیوندد. پل‌ها و سدهای تاریخی از جمله مهمترین ویژگی‌های رود دز به‌شمار می‌آیند. این رود نیز مانند سایر رودهای جنوب‌غربی ایران، در معرض خشکسالی قرار دارد.
زاینده‌رود
زاینده‌رود به‌عنوان بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رود کویر مرکزی ایزان، یکی از رودهایی است که از کارون مشتق می‌شود؛ گرچه سرچشمه اصلی آن چشمه دیمه و تونل کوهرنگ در چهار محال به‌حساب می‌آید. زاینده‌رود با طول ۴۰۰ کیلومتر، یکی از مهمترین شریان‌های رونق اقتصادی، کشاورزی و گردشگری منطقه به شمار می‌آید و سرانجام به‌سمت مرکز ایران و باتلاق گاوخونی سرازیر می‌شود. متاسفانه جریان دائمی زاینده رود در سال ۱۳۸۶ به‌طور کلی از دست رفت و این امر تاثیرات منفی زیست‌محیطی و اقتصادی فراوانی بر منطقه داشت.
جراحی
جراحی با ۴۳۸ کیلومتر طول، از ترکیب رودخانه‌های زال و مارون تشکیل می‌شود و یکی از طولانی‌ترین رودهای ایران به‌حساب می‌آید. سرچشمه‌های این رود، ارتفاعات خوزستان و کهگیلویه و بویراحمد است و با گذر از شهرستان‌های کهگیلویه، بهبهان، رامهرمز، رامشیر، بندر ماهشهر، شادگان و خرمشهر این رود به کارون می‌ریزد.
رودخانه زهره
رودخانه زهره که با نام هندیجان نیز شناخته می‌شود، از به هم پیوستن دو رود «فهلیان» و «تنگ‌شیو» در استان فارس و رود «خیرآباد» در استان کهگیلویه و بویراحمد تشکیل می‌شود. این رود که ۴۷۵ کیلومتر طول دارد، زیستگاه آبزیان ارزشمند آب شیرین است و سرانجام به خلیج فارس منتهی می‌شود.
رود دالاکی
آب‌های جاری در جلگه ارژن استان فارس و همچنین استان بوشهر، سرچشمه رود دالاکی محسوب می‌شوند. این رود که از جمله رودهای کم‌آب ایران به شمار می‌آید، با طول ۲۲۵ کیلومتر طول از شهرستان‌های کازرون، دشتستان و بوشهر گذر می‌کند و در نزدیکی بندرعباس به خلیج‌فارس می‌ریزد.
رودخانه مند
رودخانه مند با جاری شدن از ارتفاعات شمال غربی شیراز، مسیری طولانی ۶۸۵ کیلومتری را می‌پیماید و استان بوشهر به خلیج‌فارس می‌ریزد. مند از شهرستان‌های شیراز، جهرم، فیروزآباد در استان فارس و جم، دشتی و دیر در استان بوشهر گذر می‌کند و پس از ترکیب با رودخانه‌های باغان، سنا، رود شور خورموج، اهرم و دشت پلنگ، به رودی پرآب بدل می‌شود که ارزش بسیاری برای رونق کشاورزی منطقه دارد.
میناب
با به هم پیوستن رودان و چغین در ۲۵ کیلومتری شمال شرقی شهر میناب به یکدیگر، رودخانه میناب تشکیل می‌گیرد که در شمال تنگه هرمز به خلیج‌فارس می‌رسد. سرچشمه این رود را که ۱۸۰ کیلومتر طول دارد، می‌توان ارتفاعات جنوب شرقی شهرستان منوجان دانست. بخش عمده‌ای از آب مصرفی کشاورزی در آبخیز میناب، از این رود تامین می‌شود و احداث سد میناب در دو کیلومتری شرق این شهرستان، به تامین آب شرب مصرفی شهر بندرعباس منجر شده است.
حوضه آبریز فارس
حوضه آبریز فارس که عده‌ای از کارشناسان آن را زیرحوضه‌ای از آبخیز بزرگ فلات مرکزی ایران می‌دانند، حوضه‌ای بسته است که مساحت آن به ۳۱,۴۹۲ کیلومتر مربع می‌رسد. تالاب بختگان در شهر نی‌ریز که از رود کر تغذیه می‌کند، دریاچه مهارلو که رود قره‌باغ به آن می‌ریزد و دریاچه پریشان که توسط دو چشمه فاهور و پل‌آبگینه سیراب می‌شود، از جمله مهمترین منابع آبی آبخیز فارس هستند. از سوی دیگر می‌توان به آبخیز هامون، جازموریان، هلیل رود و بامپور اشاره کرد که در جنوب شرقی ایران قرار دارد و برخی زمین‌شناسان در تقسیم‌بندی‌های خود، این آبخیز را از آبخیز فارس تفکیک می‌کنند. از دیگر آبخیزهایی که زیرمجموعه حوضه فارس پنذاشته می‌شود، آبخیز کویر لوت است. از جمله مهمترین رودهایی که به این آبخیز سرازیر می‌شوند می‌توان به رود دائمی شور، شورگز، ته‌رود، رودپشت، نسا، ریگان، رودخانه دائمی درختگان، سیراج، اندوجرد، جفتان، کهنوج، کیشست، پاشویه، نخل آب، آب خزان و چاه نلی اشاره کرد.
حوضه آبریز دشت کویر
حوضه آبریز کویر مرکزی ایران به‌عنوان یکی دیگر از آبخیزهای فرعی ایران، زیرمجموعه‌ای از آبخیز فلات مرکزی ایران محسوب می‌شود. مهمترین ویژگی این آبخیز، خشک شدن اکثر رودخانه‌ها پیش از رسیدن به مقصد نهایی است. رودخانه‌هایی مانند «کلی مور» به‌طول ۵۰۰ کیلومتر و کل شور به‌طول ۲۵۰ کیلومتر از جمله مهمترین رودهای این حوضه هستند. هبله رود، دامغان و موجین نیز در این حوضه آبخیز قرار دارند.
حوضه آبریز سیستان
تنها ۴۰ درصد از حوضه آبخیز سیستان در خاک ایران قرار دارد و مابقی آن متعلق به کشور افغانستان است. این حوضه آبخیز شامل برکه‌های آب زلال متعددی است که مرز مشخصی ندارند. مهمترین دریاچه‌های این حوضه، هامون سیستان، هامون صابری و هامون پوزک هستند. در سال‌های پرباران رودخانه هیرمند که از افغانستان سرچشمه می‌گیرد، به هامون آبرسانی می‌کند. هیرمند در حدود ۱,۲۰۰ کیلومتر در کوه‌ها و دشت‌ها جریان دارد. چند رود کوچک‌تر مانند فرح رود، هر رود و خاش از افغانستان و شور از ایران به هیرمند می‌ریزند. حوضه آبخیز نمکزار در شمال هامون سیستان قرار دارد. نمکزار برکه کوچکی است که از رودخانه‌هایی غربی خود تغذیه می‌کند.
حوضه آبخیز مشاکل نیز در شمال هامون سیستان قرار دارد و از رودخانه‌هایی نظیر مشاکل، سیس مش و روتاک تغذیه می‌کند. حوضه آبخیز قره قوم در شمال شرقی ایران و در مرز میان ایران و ترکمنستان واقع شده است. رودخانه‌های هری رود که از افغانستان وارد ایران می‌شود و از سرخس سرچشمه می‌گیرد نیز در این آبخیز قرار دارد. بیشتر رودخانه‌هایی که در آبخیز کویر مرکزی قرار دارند، فصلی هستند و بسیاری دیگر آب شور دارند؛ از این رو، آب شرب یکی از مهمترین مسائل محیط‌زیستی در این مناطق محسوب می‌شود.
سایر حوضه‌های آبریز داخلی ایران
آبخیز فلات مرکزی ایران شامل زیرحوضه‌های متعددی می‌شود که از جمله آن می‌توان به آبخیز ارومیه اشاره کرد که رودخانه‌هایی مانند زرینه‌رود با ۲۴۰ کیلومتر و تلخه رود با ۱۶۰ کیلومتراشاره کرد. این آبخیز همچنین صافی رود و برخی دیگر از رودهای کوچک‌تر را در خود جای داده است. حوضه آبریز مسیله در شرق قم واقع شده است و در آن رودخانه‌های جاجرود، کرج، شور، مسیله جیران دارند. حوض سلطان یا حوض‌ماره نیز در شمال غربی مسیله واقع شده است و رودخانه‌های شور، مسیله و هبله رود در آن جریان دارند.
پرسش‌های متداول
1- سرچشمه رودخانه‌های دائمی ایران کجاست؟
اکثر رودخانه‌های دائمی ایران از البرز یا زاگرس سرچشمه می‌گیرند.
2- حوضه باز آبریز به چه معنی است؟
آبخیزی که نقطه تمرکزی خارج از خود حوضه دارد.
3- مهمترین رودخانه‌های حوضه‌های آبریز خزر کدامند؟
رود ارس، سفیدرود، رودخانه چالوس، رود هراز، رود سه هزار، رودخانه بابل، رود تالار، رودخانه گرگان، رود اترک، رود قراسو و رودخانه نکا.
4- بلندترین رود داخلی ایران کجاست؟
رود کارون طولانی‌ترین رود داخلی است.
منبع: کجارو