غار باستانی کرفتو و این اثر تاریخی در استان کردستان و در صخره مرتفعی در حدود ۶۷ کیلومتری شمال غرب شهرستان دیواندره و شرق شهر سقز قرار دارد که با توجه به تحقیقات به عمل آمده در دوران "مزوزوئیک" کرفتو در زیر آب بوده و در اواخر این دوره ارتفاعات آن از آب خارج شده است. موقعیت محلی غار و صخره‌های مرتفع پیرامون آن در میان روستاهای مسعودآباد "ترکان‌بلاغ" دیواندره از جنوب روستای "میرسعید" سقز از غرب روستای "علی‌آباد"، "نخود دره" تکاب از شمال و روستای "یوزباش‌کندی" از شرق و جنوب شرق محاط شده است. دسترسی به این غار از طریق شهر دیواندره و دو راهی تکاب "گورباباعلی" و از طریق سقز و مسیر آسفالته صاحب به "میرسعید" و از طریق تکاب و مسیر جاده خاکی روستای "علی‌آباد" امکان‌پذیر است.
ویژگی‌های غار کرفتو
غار کرفتو از غارهای آهکی و طبیعی است که در ادوار مختلف جهت استفاده و سکونت انسان تغییر حالت داده و با معماری صخره‌ای در چهار طبقه در دل کوه حفر شده است. محققان بسیاری از جمله دمرگان، راولینسون، کرپورتر، خانیکف و فون‌گال از غار کرفتو بازدید و نقشه‌هایی از آن را تهیه و ارائه کرده‌اند که کرپورتر نقشه غار را تهیه و فون‌گال نیز تصحیح کرد. در مقالاتی که توسط محققان به چاپ رسیده به دلیل وجود کتیبه‌ای یونانی بر سر در یکی از اتاق‌های طبقه سوم از این غار به عنوان معبد "هراکلس یا هرکول" نام برده شده است.
طول مسیر اصلی غار کرفتو حدود ۷۵۰ متر است و راه‌های فرعی متعددی از آن منشعب می‌شود و در طول سکونت انسان در این غار تغییرات و دگرگونی‌های عمده و دخل و تصرف‌های بسیار در آن به وجود آمده و حجاران هنرمند به زیبایی فضاهایی را در مدخل‌های غار تراشیده و اتاق‌ها، راهرو و دالان‌های متعددی را به وجود آورده‌اند.این غار در میان غارهای دست کن ایران از معماری کاملی برخوردار است، ورودی غار از دامنه کوه حدود ۲۵ متر فاصله دارد و در گذشته راهی نسبتاً سخت و دشوار در کمر کوه بازدیدکنندگان را هدایت می‌کرد اما امروزه با عبور از «پلکانی فلزی» می‌توان به دهانه ورودی غار رسید.
وجه تسمیه و ریشه لغوی اثر
در باب وجه تسمیه و ریشه لغوی واژه کرفتو تاکنون از محققان و پژوهشگرانی که از غار بازدید کرده و یا در مورد آن مطالعاتی را انجام داده‌اند نظریه مستندی ارائه نشده است، اما نقل قول‌هایی در این زمینه وجود دارد که به ذکر مختصری ازآنها می‌پردازیم. در میان عامه مردم منطقه از این غار با نام قلعه کرفتو «قه‌لای که‌رفتو» یاد می‌شود و نظری اجمالی بر اوضاع و احوال و وضعیت و چگونگی فضاهای موجود در آن گویای این امر است که این مکان، مأمنی بوده برای پناه مردم در مواقع تاخت و تاز و تهاجم اقوام و قبایل گوناگون و در این مواقع ساکنین دسته جمعی به این غار پناه می‌بردند و این اثر عظیم و برجسته یکی از استحکامات نظامی و استراتژیک منطقه به شمار رفته است.
برخی نیز عنوان می‌کنند: که کرفتو در اصل «گرفتو» بوده و این نسبت در زبان کردی به معنای گرفته شده و فتح شده است، البته در این امر که محل در اثر یک یورش و تهاجم آسیب‌دیده و پس از یک جنگ خونین فتح شده، شکی نیست اما بسیاری بعید می‌دانند که نام محل در اثر این فتح و پیروزی باشد.
احمد شریفی‌فر محقق کرد، درباره این واژه می‌نویسد که "در مورد وجه تسمیه کرفتو تاکنون تحقیقاتی انجام نپذیرفته، ولی نگارنده بر این باور است که شاید کرفتو از دو واژه "کرف" و "تو" ترکیب شده است. واژه «کرف یا کرفت» در پهلوی به معنی ثواب است و گویا در اوستا به معنی "ستایش" و واژه "تو" نیز در زبان‌های باستانی چون سومری و عیلامی به معنی خورشید و گرما است. در زبان کردی کنونی نیز گرما را «تاو» و خورشید را «هه‌تاو» می‌خوانند؛ بنابراین اگر این ترکیب درست باشد، کرفتو به معنی ستایشگاه خورشید است و احتمال می‌رود این غار و قلعه یکی ازمعابد مهرپرستی در کردستان باشد".
غار کرفتو تحت شماره ۳۳۰ در فهرست آثار ملی ثبت شده است
غار کرفتو از نوع غارهای آهکی و طبیعی بوده و به احتمال بسیار زیاد در دوران سوم زمین‌شناسی شکل گرفته به هر جهت واژه و وجه تسمیه کرفتو هر چه باشد این مکان به عنوان یکی از آثار شاخص وحائز اهمیت استان کردستان مورد توجه همه مردم کشور و در طول سال مورد بازدید بسیاری از علاقه‌مندان داخلی و خارجی قرار می‌گیرد و تحت شماره ۳۳۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
در گذشته بر اثر سکونت اقوام گوناگون تغییرات دگرگونی‌ها و دخل و تصرفاتی در غار ایجاد شده و فضاهایی به صورت اتاق‌های تودرتو، راهرو و دالان عبوری به‌وجود آمده و از این جهت در میان غارهای دست‌کن از شهرت خاصی برخوردار بوده و این شهرت بی‌دلیل نبوده چون این غار از لحاظ بافت ساختمانی بی‌نظیر است.
ارتفاع دهانه ورودی غار «دهانه ورودی فعلی» از سرتپه در حدوده ۲۰ تا ۲۵ متر بوده که در گذشته راهی نسبتاً سخت ودشوار در کمر کوه و صخره بیرونی، هدایت بازدیدکنندگان به داخل غار را به عهده داشت، به صورتی که با قرار دادن تعدادی سنگ‌چین و استفاده از پلکان‌های چوبی علاقه‌مندان می‌توانستند با دشواری به داخل راه یابند.
در قسمت جلوی غار، چهارطبقه معماری صخره‌ای و دست‌کن ایجاده شده که در هر طبقه علاوه بر ایجاد اتاق‌های تودرتو با پنجره‌ها و نورگیرهایی به فضای بیرونی و درگاهی‌های مربوطه، دالان‌ها و راهروهای عبوری به منظور ارتباط به طبقات، پله‌های تراشیده شده در سنگ حتی اقدام به ایجاد جای مناسب کلون و جفت و بست پنجره‌ها و درگاهی‌ها کرده‌اند تا بیش از پیش امنیت هر قسمت را تأمین کنند و این موضوع نشان از نوعی معماری پیشرفته و بکارگیری خاص آن دارد.
البته به دلیل و ریزش‌هایی که در اثر گذشت زمان در صخره‌های بیرونی و پیرامون دهانه ورودی در مجموعه معماری صخره‌ای غار ایجاد شده، تعداد اتاق‌ها و راهروهای موجود در کلیه طبقات در حال حاضر مشخص نیست و به نظر می‌رسد مجموعه معماری صخره‌ای و دست‌ساز غار بسیار گسترده‌تر از وضعیت کنونی آن باشد و آثار این تخریب‌ها هنوز هم کاملاً مشخص و واضح است.
بررسی دیواره برخی از اتاق‌های طبقات غار و راهروهای عبوری آنها نقوشی به صورت خلاصه شده از جانوران و گیاهان وجود دارد که به عنوان نقوش صخره‌ای می‌تواند برای تحقیقات و مطالعات فراوانی باشد، زیباترین بخش معماری غار، طبقه سوم آن است که علاوه بر دقت در تراشیدن و کندن اتاق‌ها، فرم خاص سقف‌ها به صورت کمانی و ایجاد درگاهی‌ها و پله‌های آستانه آن و پنجره‌ها و نورگیرهای اتاق‌ها از نظر تزئینات بکار رفته از اهمیت خاصی برخوردار است و از نظر تزئینات موجود در پنجره‌ها قابل مقایسه با آثار موجود در معماری نوشیجان تپه همدان از دوران مادهاست.
کتیبه‌ایی که در درون غار جلوه‌گری می‌کند
بر روی سردر ورودی یکی از اتاق‌های طبقه سوم کتیبه‌ای یونانی وجود دارد که تا حد زیادی صدمه دیده است، در این کتیبه از «الهه هراکلس» یاد شده و به همین دلیل بسیاری این غار را معبد الهه یونانی نام‌گذاری کرده‌اند، در این کتیبه آمده است: "این خانه هراکلس است، هر کس در آن وارد شود در امان است" وجود این کتیبه سبب شده عقیده بر این باشد که احتمالاً این غار مدتی به صورت موقت مورد سکونت و استقرار سلوکیان جانشینان پس از اسکندر مقدونی قرار گرفته که پس از فتوحات مهرداد دوم اشکانی به سمت غرب ایران حرکت کرده‌اند.
در راهرو ارتباطی طبقه اول به دوم غار، یادگاری از «خانیکف مستشرق روسی» بر دیواره راهرو کنده شده که حکایت از بازدید ایشان در سال ۱۹۱۷ میلادی دارد. ستون فقرات اصلی غار قریب به ۷۵۰ متر طول دارد که در این مسیر پرپیچ و خم، دهانه‌ها و دالان‌های گوناگونی منشعب می‌شود و به همین جهت تاکنون کسی را قادر به شناسایی تمامی این مسیرها و تهیه نقشه کامل از آن نبوده است.
مسیر طبیعی غار در طول خویش دارای تفاوت‌های بسیاری است، به طوری که در برخی بخش‌ها علاوه بر وسعت خاص دالان‌ها و تالارهای طبیعی و ارتفاع زیاد سقف آنها، قسمت‌هایی وجود دارد که باید به حالت سینه‌خیز و به دشواری از آنها عبور کرد، همین وضعیت خاص باعث شده تا افسانه‌ها و داستان‌های بسیاری در میان اهالی منطقه وجود داشته باشد و بسیاری از طلسم غار و نحوه ایجاد آن سخن به میان آورند، حتی این امر در نوشته‌های مؤلفین محلی استان تاثیر گذاشته و به ذکر چنین مطالبی پرداخته‌اند.
غار کرفتو از گذشته‌های دور مورد توجه محققان، اندیشمندان و پژوهشگران داخلی و خارجی قرار گرفته و بر اساس مطالعات، تحقیقات و بررسی‌های چندی از محققین همانند کرپورتر سال ۱۸۱۸میلادی، راولینسون سال ۱۸۳۸ م، اشتاین سال ۱۹۶۳ م، پروفسور ناومان آلمانی سال ۱۹۷۵.م به توصیف و تشریح وضعیت غار، تهیه نقشه و مشخصات آن و کاربرد و عملکرد آن پرداخته‌اند که تفاوت‌های بسیاری نیز با هم دارد.
پس از سال‌های متمادی تلاش‌های فراوانی از سوی مقامات و مسئولین محلی به عمل آمد تا این اثر برجسته تحت اجرای برنامه ساماندهی و ایجاد خدمات و تسهیلات رفاهی به منظور جذب گردشگران قرار گیرد و به همین جهت علاوه بر بررسی‌های میدانی که با مشارکت میراث فرهنگی کردستان و گروه غارنوردی میثم کرمانشاه در سال ۱۳۷۰ هجری شمسی انجام گرفت، در سال ۱۳۷۶ برنامه گمانه‌زنی غار انجام گرفت و به دنبال تصویب طرح ساماندهی غار در سال ۱۳۷۷ و انجام برخی اقدامات اولیه در سال‌های ۱۳۷۹، ۱۳۸۰ و ۱۳۸۲ سرفصل برنامه کاوش و حفاری در قالب هیئتی مرکب از باستانشناسان انجام شد که علاوه بر انجام برنامه‌های تحقیقاتی در خصوص غار کرفتو به انجام پژوهش‌هایی در غار "کانی‌میکائیل" واقع در بخش شمالی غار کرفتو، قبرستان و محدوده «کول تاریکه» روستای "یوزباش‌کندی" منجر شد و نتایج حاصل بسیار چشم‌گیر و حائز اهمیت بود.
مرمت و بازسازی غار کرفتو
عمده‌ترین اقداماتی که از سال ۷۸ تاکنون در این اثر باستانی انجام گرفته، می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
اجرای برنامه کاوش و حفاری در غار طی سه فصل و انجام عملیات خاکبرداری و تخلیه خاک‌هی موجود به‌ویژه در بخشهای جلویی غار، انجام عملیات برق‌رسانی و نورپردازی محدوده داخلی غار تا بخش انتهایی ستون فقرات اصلی در جوانب گوناگون و محدوده بیرونی آن، ایجاد و احداث پله‌ها و پاگرد سنگی در محدوده بیرونی غار و نصب پله فلزی در بخش بیرونی دهانه برای تردد سهل و آسان گردشگران، ایجاد سکوهای سنگی به منظور استفاده در اقامت موقت روزانه بازدیدکنندگان، انجام عملیات خاکبرداری و ایجاد پارکینگ وسایط نقلیه، جمع‌آوری، هدایت و کنترل آب‌های چشمه بیرونی غار و احداث تاسیسات تصفیه آب به منظور تامین آب شرب بازدیدکنندگان، احداث اتاقک نگهبانی و بلیط فروشی، پایگاه عملیات و سرویس‌های بهداشتی و نصب پله‌ها و معجرهای چوبی در بخشهای داخلی غار به منظور تامین امنیت گردشگران در هنگام بازدید از فضاهای داخلی از مهم‌ترین این اقدامات بوده است.
با توجه به اقدامات و برنامه‌های انجام گرفته تاکنون در طی برنامه‌های کاوش و اجرای امور مطالعاتی و تحقیقات نتایجی در خصوص وجود آثاری از دوران پیش از تاریخ، دوران تاریخی و دوران اسلامی در غار کرفتو به دست آمده و هم‌اکنون نیز ارائه اینگونه برنامه‌ها در دست اقدام و اجراست و در پایان می‌توان گفت که این اثر عظیم می‌تواند از لحاظ موضوعات پژوهشی و تحقیقی مورد تفحص، تعمق و تفکر بسیاری از اندیشمندان رشته‌ها و شاخه‌های گوناگون علمی قرار گیرد که امید است در آینده‌ای نه‌چندان دور شاهد تحقق این امر مهم باشیم.
منبع: خبرگزاری تسنیم